Οι Βενετικοί στρατώνες (κατοικίες stradioti) στο Ρέθυμνο.

Τα καταλύματα των stradioti όπως φαίνονται στον γνωστό πίνακα Civitas Rethymnae

Ένα από τα μνημεία του Ρεθύμνου, που ελάχιστα έχουν παρουσιαστεί ως σήμερα, είναι οι βενετικοί στρατώνες του Ρεθύμνου, τα quartieri di stradioti ή «καρτέρια», που ελάχιστα υπολείμματά τους σώζονται στις μέρες μας.

Σκόρπιες αναφορές γι αυτούς κάνει η Δρ. Ιωάννα Στεριώτου στο μνημειώδες έργο της «Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1540-1646)», καθώς και ο Ιορδάνης Δημακόπουλος, στο επίσης σημαντικό έργο του, «Τα σπίτια του Ρεθέμνου».

Ας δούμε, όμως, την ιστορία αυτών των κτηρίων που κατασκευάστηκαν πριν από τέσσερις, περίπου, αιώνες από του Βενετούς. Το 1538, μετά την επιδρομή του τρομερού πειρατή Χαϊρεντίν Μπαρμπαρόσα εναντίον του Ρεθύμνου, η Βενετία έστειλε στην Κρήτη τον καλύτερο αρχιτέκτονα που διέθετε, το Βερονέζο Michele Sanmicheli για να σχεδιάσει το νέο οχυρό περίβολο του Ρεθύμνου. Έως τότε το οχυρωμένο κομμάτι της πόλης, ήταν ένα μικρό τμήμα γύρω από το ενετικό λιμάνι, το Castel Vecchio.

Τα σχέδια του Sanmicheli, δεν ακολουθήθηκαν πιστά, κυρίως για οικονομικούς λόγους. Τελικά, μετά από τριάντα περίπου χρόνια, το 1570, το νέο τείχος της πόλης ήταν έτοιμο. Ξεκινούσε από την ανατολική παραλία της πόλης, εκεί που σήμερα βρίσκεται η πλατεία του Άγνωστου Στρατιώτη, όπου υπήρχε η πύλη της Άμμου και ο προμαχώνας της Αγ. Βαρβάρας και συνεχιζόταν κατά μήκος των οδών Γερακάρη και Δημακοπούλου.

Τα καταλύματα των stradioti σε σχέδιο του Fr. Basilicata του 1618, όπου φαίνεται καθαρά η ονομασία «quartieri di stradioti» στον προμαχώνα της Αγ. Βαρβάρας.

Στη μέση αυτής της απόστασης υπήρχε ο προμαχώνας της Santa Veneranda, που δίπλα του βρισκόταν η κεντρική πύλη του τείχους, η πόρτα Guora ή Μεγάλη πόρτα όπως είναι περισσότερο γνωστή στις μέρες μας. Τέλος, το τείχος ακολουθούσε κατεύθυνση προς το βορά για να καταλήξει στους πρόποδες του λόφου του Παλαιόκαστρου, εκεί που λίγα χρόνια αργότερα οι Βενετοί έχτισαν τη Φορτέτζα.

Το μείζον θέμα που προέκυψε, λίγα μόλις χρόνια μετά την αποπεράτωση του τείχους, ήταν η έλλειψη στρατώνων που θα φιλοξενούσαν τους stradioti.

Μισθοφόρος stradioti πάνω στο άλογό του με πολεμική εξάρτηση.

Οι stradioti ήταν το ελαφρύ μισθοφορικό ιππικό που είχε οργανώσει η Βενετία και αποτελούνταν, συνήθως, από Αλβανούς στην καταγωγή στρατιώτες. Η προέλευση της λέξης stradioti κατά άλλους προέρχεται από τη λέξη «στρατιώται», ενώ κατά μια άλλη εκδοχή προέρχεται από την ιταλικά λέξη «strada» (=δρόμος), γιατί πάντα βρίσκονταν καθ’ οδόν, αφού δεν είχαν μόνιμη κατοικία. Οι stradioti ήταν οπλισμένοι με μια μακριά λόγχη τη lanza, μια μεγάλη σφύρα, ξίφος και θώρακα. Ήταν συντεταγμένοι σε σώματα (λόχους) των 100-300 ανδρών με αρχηγό έναν Καπιτάνο. Οι επιχειρήσεις που αναλάμβαναν στηρίζονταν στην εκπληκτική κινητικότητά τους, την ταχύτητα και τον αιφνιδιασμό, γιατί έτσι ήταν εκπαιδευμένοι. Οι μακροχρόνιοι πόλεμοι εναντίον των Τούρκων, για τους οποίους τους είχαν στρατολογήσει οι Βενετοί, τους είχαν κάνει σκληροτράχηλους και ανθεκτικούς στις διαρκείς κακουχίες. Ο μισθός του κάθε ιππέα ήταν γύρω στα 2 ή 3 δουκάτα το μήνα.

Στην Κρήτη ήταν εγκατεστημένοι 6 τέτοιοι λόχοι. Από 2 σε Χάνδακα και Χανιά και από ένας σε Σητεία και Ρέθυμνο. Σύμφωνα, μάλιστα, με τον «Κανονισμό της φρουράς του Βασιλείου της Κρήτης», που συντάχθηκε το 1588, «…όλοι οι στρατιώτες οφείλουν να κατοικούν σε στρατώνες και το βράδυ, με το χτύπημα της καμπάνας, να βρίσκονται στα διαμερίσματά τους». Ως τότε, όμως, στο Ρέθυμνο, οι stradioti, μαζί με τα άλογά τους, διέμεναν στις ιδιωτικές κατοικίες της πόλης, πράγμα που δημιουργούσε πολλά προβλήματα στην τοπική κοινωνία του Ρεθύμνου.

Λύση στο πρόβλημα έδωσε, σε συνεννόηση με τη βενετική Γερουσία, ο Γενικός προνοητής Κρήτης Gerolamo Capello, όταν το 1609 έδωσε διαταγή να αρχίσουν να χτίζονται οι στρατώνες στο εσωτερικό του προμαχώνα της Αγ. Βαρβάρας. Το αρχικό σχέδιο περιελάμβανε τη δημιουργία 35 τέτοιων καταλυμάτων, όμως για διάφορους λόγους, ως επί το πλείστον οικονομικούς, μέχρι την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Τούρκους το 1646, είχαν κατασκευαστεί 28 τέτοια καταλύματα. Μάλιστα, σε αυτά τα «καρτέρια», πιθανότατα, αναφέρεται ο Τούρκος περιηγητής Εβλιγιά Τσελεμπί, ο οποίος επισκέφθηκε το Ρέθυμνο το 1669-1670: «Πάνω στην ακτή, εκτός από τις οχυρώσεις, υπάρχει ένα όμορφο τετράγωνο στρατόπεδο με χαμηλό πέτρινο περίβολο και πλευρικά, εδώ κι εκεί, υπάρχει μια πρόχειρη οχύρωση, η οποία οπωσδήποτε δεν είναι ισχυρή».

Όσον αφορά στη μορφή τους, ήταν ορθογωνικοί χώροι, χτισμένοι με αργολιθοδομή και καλυμμένοι με θόλο. Οι χώροι αυτοί ήταν αυτόνομοι, ο ένας δίπλα στον άλλο και δεν επικοινωνούσαν μεταξύ τους. Καθένας διέθετε μία είσοδο απ’ την εσωτερική πλευρά του προμαχώνα και ένα στρογγυλό παράθυρο, αρκετά ψηλά, απ’ την αντίθετη πλευρά της πόρτας, και έβλεπε έξω απ’ τον οχυρό περίβολο. Οι χώροι αυτοί κάλυπταν τις τρεις απ’ τις τέσσερις πλευρές του προμαχώνα.

Τα τελευταία χρόνια της τουρκοκρατίας, πολλές απ’ τις κατοικίες των stradioti, καταλήφθηκαν από κατοίκους του Ρεθύμνου και μετατράπηκαν σε ιδιωτικές κατοικίες όπως μαρτυρούν και οι φωτογραφίες του Gerola που είναι τραβηγμένες στις αρχές του 20ου αιώνα.

Ο προμαχώνας της Αγ. Βαρβάρας με τα καταλύματα των stradioti στις αρχές του 20ου αιώνα

Το πρώτο τέταρτο του 20ου αιώνα, λόγω των διανοίξεων των δρόμων της πόλης, αρκετά καταλύματα των stradioti γκρεμίστηκαν, με αποτέλεσμα εκείνη την περίοδο να διασώζονται και να κατοικούνται 19 από τα 28 αρχικά κτίσματα. Μάλιστα, ο δάσκαλος και εκδότης του περιοδικού Προμηθεύς ο Πυρφόρος, Λευτέρης Δαφέρμος, με επιστολή του στον αείμνηστο Ανδρέα Νενεδάκη, με ημερομηνία 6 Ιουνίου 1986, αναφέρει τους ιδιοκτήτες των 19 καταλυμάτων, «θόλατα» όπως τα λέει, αφού και ο ίδιος έμενε σε ένα απ’ αυτά.

Τα θολωτά κτίσματα τη δεκαετία του 1930.

Αναφέρει, λοιπόν, για τα θόλατα: «Τα θολωτά αυτά σπίτια πρέπει να είχαν είσοδο από την πλευρά της Αρβανιτιάς (σήμερα πλατεία Ιερολοχιτών), ενώ από την άλλη, την ανατολική, ήταν κτισμένο τείχος πάχους πάνω από 2 μέτρων. Αυτό το τείχος γκρεμίστηκε αργότερα (1925;) και ανοίχτηκαν πόρτες και παράθυρα από τη σημερινή οδό Εθνάρχου Μακαρίου. Στη συνέχεια καταγράφω τις θολωτές κατοικίες όπως τις θυμάμαι στα παιδικά μου χρόνια με τις οικογένειες που κατοικούσαν σε αυτές.

α) Οδός Εθνάρχου Μακαρίου (πρώην Εσθήρ Λαβζόι – πρώην Ν. και Μ. Καστρινάκη).

1,2 – Γεωργ. Γιαννακουδάκη: πρώτος και δεύτερος θόλος. Στο 2ο έμενε τούρκικη οικογένεια μέχρι την ανταλλαγή.
3 – Γεωργ. Δαφέρμου.
4 – Κώστ. Ανδρουλιδάκη.
5 – Φρόσως Μπουζάκη.
6 – Θεον. Ζακάκη.
7 – Νικ. Σταυριδάκη.
8 – Αντ. Κανακάκη.
9 – Ιω. Δετοράκη (το είχαν αποθήκη).
10 – Φρόσως Μοτζάκη (το κάτω ήτο σαμαράδικο).
11 – Νικ. Νησιανάκη (σιδηρουργείον).
β) Λεωφόρος Π. Κουντουριώτου:
1 – Μιχ. Λιανδρή.
2 – Κ. Καπελώνη.
3 – Αδελφές Βεβελάκη.
γ) Πλατεία Αγνώστου Στρατιώτου
1 – Γεωργίου Γιαννακουδάκη.
2 – ; Λιοδάκη (παλιό τυπογραφείο Καλαϊτζάκη .
3 – π. Μάρκου Πλυμάκη.
4 – Δημ. Καλοκύρη (παλιό μαγειρείο (;)
5 – Κωστ. Ζαχαριουδάκη (;).
Δηλαδή, κατά τους υπολογισμούς μου πρέπει να ήταν συνολικά δέκα εννέα (19) θολωτά οικήματα».

Αν θέλαμε να τοποθετήσουμε το σύνολο των καταλυμάτων στο σημερινό πολεοδομικό ιστό της πόλης, θα βλέπαμε ότι ξεκινούσαν από την οδό Εθνάρχου Μακαρίου (αρχίζει από την πλατεία του Άγνωστου Στρατιώτη), έφταναν ως τη Λεωφόρο Κουντουριώτου και «έστριβαν» στα δυτικά, μέχρι τη μέση, περίπου, της οδού Βίκτορος Ουγκώ. Καταλάμβαναν, δηλαδή, ένα μεγάλο οικοδομικό τετράγωνο της σημερινής πόλης του Ρεθύμνου.
Σήμερα, απ’ τα 28 αυτά καταλύματα σώζονται μόλις τρία στην οδό Εθνάρχου Μακαρίου.

Το κατάλυμα στη λεωφόρο Κουντουριώτου 110, το οποίο δεν υπάρχει πια.

Ένα τέταρτο, που βρισκόταν στη λεωφόρο Κουντουριώτη στον αριθμό 110, κατεδαφίστηκε πριν από πέντε περίπου χρόνια, και στη θέση του υψώθηκε μονώροφη οικοδομή, που σήμερα στεγάζει κατάστημα πώλησης τσιγάρων και ψιλικών.

Από τα τρία καταλύματα της οδού Εθνάρχου Μακαρίου, την αρχική του μορφή (με πολλές βέβαια παρεμβάσεις που έγιναν στο πέρασμα των αιώνων) διατηρεί αυτό που βρίσκεται στον αριθμό 9 (στη γωνία με την οδό Γερακάρη).

Τα καταλύματα της οδού Εθνάρχου Μακαρίου τη δεκαετία του 1970.

Το αρχικό τμήμα είναι ένας χώρος ορθογωνικός, διαστάσεων 6,75Χ4,30 μ. καλυμμένος με μια ελαφρά οξυκόρυφη καμάρα με μέγιστο ύψος 5,85 μ. Για να χρησιμοποιηθεί για κατοικία χωρίστηκε με ένα ξύλινο πάτωμα σε ισόγειο και όροφο. Στο ισόγειο προστέθηκε ένα χώρισμα για να μοιράσει το χώρο και ανοίχτηκαν αργότερα στις δύο στενές πλευρές του παράθυρα και πόρτες.

Το κατάλυμα της οδού Εθνάρχου Μακαρίου όπως είναι σήμερα.

Αυτή είναι σε συντομία η ιστορία των βενετικών στρατώνων των stradioti. Κτίσματα που έπρεπε να διατηρηθούν, αλλά δυστυχώς έπεσαν στο βωμό της προόδου και του εκσυγχρονισμού όπως και τόσα άλλα μνημεία του βενετσιάνικου Ρεθύμνου. Πάντως, το εναπομείναν κατάλυμα της Εθνάρχου Μακαρίου 9, θα μπορούσε να εξαγοραστεί από την αρχαιολογική υπηρεσία ή το Δήμο Ρεθύμνης, να αποκτήσει την αρχική του μορφή και να καταστεί επισκέψιμο.

ΠΗΓΕΣ

• Δημακόπουλος Ιορδάνης, Τα σπίτια του Ρεθέμνου, Αθήνα 2001
• 
  
  Νενεδάκης Ανδρέας, Ένα γράμμα του Λευτέρη Δαφέρμου στον Ανδρέα Νενεδάκη, στο Κρητολογικά Γράμματα, τ. 18
  
  
  
• 
  
  Στεριώτου Ιωάννα, Οι βενετικές οχυρώσεις του Ρεθύμνου (1540-1646), Αθήνα 1992.